O mentalnom zdravlju, prevenciji i njezi u Bosni i Hercegovini počelo se aktivnije razgovarati i izvještavati, međutim i tu se rade određene selekcije. I dok imamo znatan broj tekstova i akcija koji promovišu odlazak kod psihologa, neke teme se nađu pod svjetlom reflektora tek kada su dio tragedije. Jedna takva je i posttraumatski stresni poremećaj (PTSP).
Piše: Anja Zulić
Nedavno je u Banjaluci nasmrt pretučen čovjek za kojeg su komšije izjavljivale da je bolovao od PTSP-a. Ta sloboda koja se događa u trenucima tragedije, kada stvari glasno nazovemo pravim imenom dok ostale dane u godini samo šapućemo o tome – šalje nas samo dublje u jamu.
Koliko je PTSP ozbiljan problem kojem se kao društvo moramo više posvetiti ukazuju istraživanja i pokušaji razumijevanja transgeneracijske traume (proces u kojem se traumatično iskustvo jedne generacije može prenijeti na naredne generacije i taj proces prenosa se uglavnom odvija na nesvjesnom nivou). Nastaje kao posljedica teških traumatskih događaja kao što su rat, međuetnički sukobi, genocid, ropstvo, silovanja, kolonijalizam itd. Sa obzirom na blisku ratnu istoriju na ovim prostorima, postojanje transgeneracijske traume sigurno umanjuje kako pojedinačnu, tako i sposobnost čitave zajednice da zaraste, funkcioniše i napreduje za generacije koje dolaze.
“Novija istraživanja teže da akcenat stave na odgovor na traumu u drugoj generaciji, odnosno, kada su suočeni sa nekim posebno opasnim po život ili stresnim događajem. Da li su djeca čiji su roditelji patili od traume i PTSP-a podložnija razvoju PTSP-a ili su, zbog uticaja njihovih roditelja, nekako otpornija? Savremena istraživanja na polju epigenetike nude sve više dokaza da je aktivnost gena podložna vanjskim uticajima, odnosno da ćelija ‘može zapamtiti’ vanjske faktore. Ona uključuje i objašnjenja transgeneracijskih prijenosa, odnosno mogućnost prijenosa uticaja spoljnih faktora putem genskog materijala na sljedeće generacije. Istraživanja pokazuju da je vanjskim uticajima moguće mijenjati epigenom i da psihološko okruženje može uticati na aktivnost gena, te se ovaj učinak može prenijeti i na sljedeće generacije“, za eTrafiku govori Bljana Lakić, nacionalna koordinatorka za mentalno zdravlje RS.
Šta nam govori statistika?
U Republici Srpskoj nije poznat tačan broj lica sa dijagnostifikovanim PTSP-om. Iz Boračke organizacije RS (BORS) saopštili su nam podatke Ministarstva rada i boračko invalidske zaštite o licima kojima je utvrđen vojni invaliditet kao posljedica bolesti nastale tokom rata.
„Po osnovu posttraumatskog stresnog poremećaja i neuroza cijenjeno je 2.788 boraca, a po osnovu endogene psihoze cijenjeno je 723 borca, što ukupno iznosi 3.511 boraca. Istraživanje koje je BORS sproveo 2007. godine ukazivalo je na mnogo veći broj lica koji imaju simptome PTSP-a, čak 45 % ispitanika. Razlog zbog kojeg mislimo da je broj lica sa simptomi PTSP-a znatno veći, je taj što se prilikom utvrđivanja procenta vojnog invaliditeta uzima period ispoljavanja simptoma u okolnostima vršenja vojne službe ili najkasnije u roku od šest mjeseci od dana prestanka tih okolnosti, tj. 30 dana po otpuštanju iz oružanih snaga. Klinička slika i simptomi PTSP-a se najčešće javljaju šest mjeseci nakon preživljene traume, ali se mogu javiti i nakon 20 godina“, govore nam iz Boračke organizacije.
Iz Koordinacionog centra za mentalno zdravlje u Republici Srpskoj govore nam da se u istraživanju iz 2007. godine u kojem su učestvovala 533 ratna veterana (članovi BORS-a) ispitivala učestalost posttraumatskog stresnog poremećaja i promjena na planu ličnosti kod ratnih veteran 12 godina nakon završetka rata, kao i učestalost depresivnosti, anksioznosti i zloupotrebe psihoaktivnih supstanci i njihova povezanost sa simptomima PTSP-a.
„Hronificirani posttraumatski stresni poremećaj iscrpljuje mentalne i fizičke snage traumatizovanog pa se vremenom razvijaju i drugi, tkz. pridruženi poremećaji, kao što su: zloupotreba psihoaktivnih supstanci (alkohola, droge), depresivni i anksiozni poremećaji, poteškoće u socijalnom prilagođavanju, oštećenja kognitivnih funkcija i radnih performansi i posljedice na planu somatskog zdravlja, od kojih su najčešće glavobolje, hronični umor, bolovi u grudima, gastrointestinalni, kardiovaskularni, renalni, respiratorni poremećaji, kao i oslabljen imuni sistem i infekcije”, govori nam Biljana Lakić.
Praksa je pokazala da traumatizovani traže zdravstvenu pomoć zbog nekih od navedenih poremećaja, a da prethodno PTSP nije bio ni dijagnostifikovan ni tretiran.
”Interesantno je napomenuti da veliki broj traumatizovanih osoba, kao dominantnu „strategiju odbrane“ koriste izbjegavanje misli i osjećanja. Tendencija da se ne govori o traumatskim iskustvima sugeriše blokiranu proradu bolnih iskustava, kao i blokiranu integraciju istih, što dovodi do fiksiranja, odnosno hronifikacije trauma”, objašnjava Lakić.
Ovo istraživanje pokazalo je veliku učestalost depresivnog poremećaja kod veterana (samo 6,3% ispitanika nije bilo depresivno). Prisutni su i anksiozni poremećaji (39, 8%), a više od trećine ispitanika tačnije 37% navelo je da zloupotrebljava alkohol.
Podaci su poslužili stručnjacima iz oblasti mentalnog zdravlja da naprave smjernice uspostavljanja sistema podrške ovoj populaciji. Tako je u 2008. godini pokrenut projekat „Psiho-socijalna podrška članovima boračke organizacije sa problemima u mentalnom zdravlju, intervencije za reintegraciju u socijalnu sredinu.“
„Cilj projekta bio je usmjeren ka izradi akcionih planova za pomoć i podršku pripadnika boračke populacije sa problemima u mentalnom zdravlju. Glavni akcenti u tom procesu bili su usmjereni na senzibilizaciju javnosti i nadležnih institucija o potrebama i problemima ove populacije. Radilo se na uspostavljanju mreže psiho-socijalne podrške, povećanja znanja boračke populacije o posledicama stresa i traume, unapređenju faktora koji doprinose oporavku na individualnom i društvenom planu. Posebne aktivnosti bile su usmjerene na jačanje kapaciteta i sposobnosti boračke organizacije da prepozna potrebe i probleme svoje populacije i iznađe odgovore za njihovo rješavanje sa ciljem što snažnije reintegracije u društvo. Direktni korisnici ovog projekta bili su registrovani pripadnici Boračke organizacije Republike Srpske. Indirektni korisnici su uključivali članove porodica, boraca učesnika rata i njihovo okruženje“, saopštavaju nam iz Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite RS.
Iz Boračke organizacije kažu da se projekat edukacija za vođenje grupa samopomoći ugasio kada je prestalo sufinansiranje projekta.
Stigma i dalje prisutna
Jedna od prepreka u liječenju je upravo stigma. Ljudi odbijaju da se jave na liječenje ili se javljaju kada je bolest uznapredovala.
„Stigma oko mentalnog zdravlja je još uvijek prisutna, ona podržava strah svih ljudi – ako se razbole od psihičke bolesti manje su vrijedni. Pojačava osjećaj otuđenja, umanjuje samopoštovanje i pojačava strah od odbacivanja, što vodi ka izbjegavanju komunikacije i kontakta. Univerzalna je i nije samo prisutna u javnosti već i među zdravstvenim radnicima i psihijatrima“, govori Lakić.
Važnu ulogu u razbijanju ili produbljivanju stigme igraju mediji.
„Istraživanje u Njemačkoj pokazalo je da je oko 64% osoba čitalo dosta o ljudima koji imaju mentalnu bolest, a koji su ubili ili počinili neko drugo krivično djelo, 50% ih je navelo da su čitali o osobama koje imaju mentalnu bolest da su postale ovisne o propisanim lijekovima, dok je samo 17% čitalo o osobama sa mentalnim problemima da vode normalan život uz liječenje“, priča nam Lakić.
PTSP problem koji se tiče čitavog društva
Važno je spomenuti da probleme u mentalnom zdravlju ne možemo posmatrati odvojeno u odnosu na posljedice koje može imati po pojedinca, porodicu, radnu sredinu ili društvo ukoliko se adekvatno ne tretira.
„Snaga i društva i države se ogleda upravo u socijalnoj brizi koju pokazuju prema svojim najranjivijim kategorijama. Novčana primanja koja dobijaju od države nisu dovoljna za zadovoljenje osnovnih životnih potreba. Zbog povezanosti PTSP-a sa depresijom, anksioznošću, alkoholizmom teško je zamisliti da će bez dodatne podrške države uspjeti sami osigurati sebi i porodici egzistenciju. Na žalost, učesnici rata često se suočavaju i nedostatkom onoga što je besplatno – poštovanjem“, poručuju iz Boračke organizacije Republike Srpske.
